Niemcy zwrócą Polsce zrabowane archiwa. MKiDN: historyczny dzień [ZDJĘCIA]

Przyspieszamy restytucję polskich dóbr kultury; Federalne Ministerstwo Spraw Zagranicznych utworzy odpowiednią grupę roboczą - zapowiedział w poniedziałek w Berlinie kanclerz Niemiec Friedrich Merz. Potwierdził przekazanie Polsce 73 dokumentów z XIII–XV w. i rzeźbionej głowy św. Jakuba Starszego.

Ministra kultury Marta Cienkowska i pełnomocnik niemieckiego rządu ds. kultury i mediów, minister Wolfram Weimer. Fot. Danuta Matloch/MKiDN

Premier Donald Tusk podziękował „za ten bardzo ważny dla niego gest”. – Wiem, że była to osobista decyzja kanclerza – powiedział. Zaznaczył, że kiedy widzi się pieczęcie Władysława Jagiełły, Kazimierza Wielkiego i Kazimierza Jagiellończyka, to „serce rośnie”, że te dokumenty po wielu latach starań wracają do Polski.

Niemcy zwrócą zrabowane archiwa. Merz powołał specjalną grupę

Dokumenty dotyczą m.in. historii polsko-krzyżackiej. – Bardzo symboliczny jest np. dokument, w którym papież Aleksander IV wzywa zakon krzyżacki do wspólnej obrony, m.in. z Polakami i innymi państwami sąsiednimi, przed Tatarami. To brzmi dość współcześnie, muszę powiedzieć – powiedział.

– Rozmawialiśmy o tym – nie będziemy zdradzać szczegółów – że to nie jest ostatnia decyzja dotycząca zwrotu oczekiwanych długo przez Polskę artefaktów, takich jak choćby głowa świętego Jakuba czy właśnie dokumenty z naszej historii – podkreślił. Jednocześnie zaznaczył, że od szefowej resortu kultury otrzymał informację, że lista dokumentów, zabytków, artefaktów i dzieł sztuki czekających na powrót do Polski jest długa.

Więcej

Premier Donald Tusk oraz kanclerz Niemiec Friedrich Merz. Fot. PAP/Piotr Polak

Media oceniają przed konsultacjami polsko-niemieckimi. Wskazują na dwa aspekty

Kanclerz Merz potwierdził, że „powołana została odpowiednia grupa robocza, która będzie przygotowywała kolejne zwroty dóbr kultury”. – To dopiero początek tego procesu – podkreślił.

Odniósł się również do odsłoniętego w czerwcu w Berlinie tymczasowego pomnika „polskich ofiar nazizmu i ofiar niemieckiej okupacji i terroru w Polsce 1939-1945” w postaci ważącego prawie 30 ton głazu. – Dzisiaj nadajemy impuls do utworzenia trwałego pomnika polskich obywateli, ofiar II wojny światowej i nazistowskiej tyranii 1939-1945. Niebawem zaczną się po niemieckiej stronie odpowiednie przetargi – poinformował Merz.

Konsultacje polsko-niemieckie. Jest ruch ministry kultury

Podczas polsko-niemieckich konsultacji międzyrządowych odbywających się w Berlinie ministra kultury i dziedzictwa narodowego Marta Cienkowska przekazała stronie niemieckiej dziewięć kolejnych wniosków restytucyjnych obejmujących 35 utraconych zabytków – podało w poniedziałek w komunikacie MKiDN. Wśród nich są niezwykle cenne dla polskiej kultury obiekty, w tym: fragment średniowiecznego rękopisu z zapisem hymnu „Gaude Mater Polonia” z Biblioteki Seminarium Płockiego; manuskrypty i listy z Biblioteki Ordynacji Zamojskiej; trzy rękopiśmienne dzienniki Stefana Żeromskiego; medalion z kolekcji gołuchowskiej książąt Czartoryskich z XII w. z manufaktury w Limoges; eksponaty kolejowe z Muzeum Komunikacji w Warszawie; XV-wieczny dzwon z kościoła w Porębie Wielkiej (woj. małopolskie).

„Historyczny dzień! Polska odzyskuje od Niemiec bezcenne polsko-krzyżackie archiwa zrabowane podczas wojny. Do Polski wraca też głowa świętego Jakuba Starszego – fragment rzeźby z XIV w. – skradziona już po wojnie. To faktyczny przełom w toczonych od 1948 r. rozmowach o zwrocie zrabowanych dzieł” – powiedziała Cienkowska cytowana przez MKiDN. Najstarszym odzyskanym dokumentem jest przywilej protekcyjny dla zakonu niemieckiego wydany przez papieża Innocentego III w 1215 r. Najmłodszym – list żelazny króla Kazimierza IV Jagiellończyka z 1466 roku dla wielkiego mistrza zakonu udającego się na rokowania pokojowe.

W większości dokumenty dotyczą nadań ziemskich i przywilejów nadawanych zakonowi przez polskich książąt dzielnicowych, począwszy od Konrada Mazowieckiego, który sprowadził zakon na ziemie polskie w 1226 r.

Zrabowane dobra kultury. Co się w nich znajduje?

Liczną grupę stanowią też dokumenty protekcyjne wydawane przez kolejnych papieży (Grzegorza IX, Aleksandra IV, Urbana IV, Benedykta XII, Klemensa VI, Aleksandra V, Marcina V, Jana XXI), cesarzy (Fryderyka II i Rudolfa I), a także władców z dynastii Luksemburskiej (Jana, Karola IV i Zygmunta) oraz królów polskich (Władysława IV Łokietka i Kazimierza Wielkiego), takie jak: nadanie przez Konrada, księcia mazowieckiego i kujawskiego, zakonowi krzyżackiemu ziemi chełmińskiej i wsi Orłowo na Kujawach z 23 kwietnia 1228 r.; dokument wydany przez papieża Aleksandra IV, w którym wzywa zakon krzyżacki do walki z Tatarami w przymierzu z władcami sąsiednich krajów z 17 grudnia 1259 r.; zawarcie przymierza w Brodnicy w styczniu 1326 r. przez Wacława, księcia mazowieckiego, z zakonem krzyżackim; dokument z 14 czerwca 1349 r., w którym Kazimierz, król polski, wytycza granicę z zakonem krzyżackim; traktat pokoju polsko-krzyżackiego z 27 września 1422 r. zawarty nad jeziorem Mełno.

Więcej

Donald Tusk i Friedrich Merz Fot. PAP/Radek Pietruszka

Polsko-niemieckie konsultacje międzyrządowe. Tusk i Merz o ustaleniach spotkania

MKiDN wyjaśniło w komunikacie, że dokumenty dotyczące zakonu krzyżackiego i wzajemnych stosunków polsko-krzyżackich były przechowywane na terenie Rzeczypospolitej od momentu likwidacji zakonu i utworzenia świeckiego księstwa przez ostatniego wielkiego mistrza.

„Traktat krakowski z 8 kwietnia 1525 r. zawierał m.in. zapis, w którym Albrecht Hohenzollern zobowiązał się oddać królowi polskiemu Zygmuntowi I Staremu wszystkie bulle i dokumenty (cesarskie, papieskie, królewskie i książęce) dotyczące układów zawartych pomiędzy książętami i królami polskimi a zakonem krzyżackim w Prusach. Komplet dokumentów polsko-krzyżackich trafił wówczas do działu „Prussiae” w Archiwum Koronnym na Wawelu” – napisano.

W 1765 r. archiwum wawelskie zostało przeniesione do Warszawy i połączone z królewskim Archiwum Sekretnym Warszawskim. W 1808 r. dokumenty polsko-krzyżackie weszły w skład zasobu Archiwum Ogólnego Krajowego, którego kontynuatorem od 1918 r. jest Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD).

Agresja Niemiec na Polskę. Grabież cennych dzieł

Po zajęciu Warszawy przez Niemców jesienią 1939 r. zbiory Archiwum stały się przedmiotem zaplanowanych grabieży. Najcenniejsze pozycje z działu „Prussiae” padły łupem Pruskiego Archiwum Państwowego w Królewcu. Formalne wydanie dokumentów okupantom nastąpiło 17 grudnia 1940 r., po wcześniejszym sporządzeniu spisu zdawczo-odbiorczego. Dokumenty w imieniu strony niemieckiej przejął dr Erich Weise, który kierował Warszawskim Urzędem Archiwalnym.

74 dokumenty polsko-krzyżackie dotarły do Pruskiego Archiwum Państwowego w Królewcu 18 stycznia 1941 r. Ostatecznie trafiły do Berlina, do zbiorów Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz. W Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie pozostały „zastawniki” sporządzone oddzielnie dla każdego zabranego dokumentu.

Jeden z dokumentów – z 22 lipca 1338 r. – zaginął. Cesarz Ludwik IV zakazywał w nim wielkiemu mistrzowi Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie stawać przed jakimkolwiek sądem w sprawie nadań cesarskich.

Resort kultury zwraca uwagę, że podejmowane od 1948 r. próby odzyskania dokumentów, mimo zaangażowania w 1992 r. Biura Pełnomocnika Rządu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą, a w latach 2005-2007 Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Szczecinie, nie przyniosły rezultatów.

Nie tylko archiwa. Niemcy zwrócą też fragment gotyckiej rzeźby

„W listopadzie 2022 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego po raz pierwszy przekazało do Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz kompleksowo opracowany wniosek restytucyjny z dokumentacją z okresu grabieży. Został on ponowiony za pośrednictwem Ambasady RP w Berlinie w październiku 2023 r. Wniosek był przedmiotem wielokrotnych rozmów zarówno na poziomie roboczym, jak i na poziomie kierownictwa resortu kultury” – podkreśliło MKiDN w komunikacie.

Fragment gotyckiej rzeźby z ok. 1340 r. pochodzi z południowej ściany kościoła Najświętszej Marii Panny na Zamku Wysokim w Malborku. Rzeźbiona głowa św. Jakuba Starszego należała do galerii ustawionych na konsolach figur, które w lutym 1945 r. zostały rozbite na kawałki podczas ostrzału artyleryjskiego zamku przez Armię Czerwoną. Oderwana od korpusu głowa została nielegalnie wywieziona z Polski ok. 1957 r. i rok później zakupiona do zbiorów Germanisches Nationalmuseum w Norymberdze. Proweniencja obiektu oraz informacja o zachowanym w Muzeum Zamkowym w Malborku jej korpusie była znana. Świadczą o tym katalog zbiorów muzeum w Norymberdze, a także noty w katalogach wystaw innych niemieckich muzeów, na których eksponowano rzeźbę.

Jak dodano, powrót rzeźby umożliwi scalenie figury i eksponowanie jej we wnętrzach Zamku w Malborku. (PAP)

ksi/ akr/ pj/ miś/ mhr/ ppa/