Medyczny Nobel 2015 za leki na choroby pasożytnicze
William C. Campbell i Satoshi Omura za odkrycia dotyczące nowej metody leczenia zakażeń wywołanych przez pasożytnicze nicienie oraz Youyou Tu za odkrycia dotyczące nowych sposobów leczenia malarii – otrzymali Nobla 2015 w dziedzinie medycyny i fizjologii.
Nazwiska noblistów ogłoszono w poniedziałek w Sztokholmie.
Choroby powodowane przez pasożyty nawiedzały ludzkość od niepamiętnych czasów. Również dziś są poważnym problemem – zwłaszcza, gdy chodzi o najuboższe kraje.
Rewolucja w leczeniu
"Tegoroczni laureaci Nobla opracowali terapie, które zrewolucjonizowały leczenie niektórych z najbardziej wyniszczających chorób pasożytniczych" - uzasadnił swoją decyzję Komitet Noblowski. Według Komitetu "te dwa odkrycia dały ludzkości nowe mocne narzędzia do walki z tymi ciężkimi schorzeniami, na które zapadają setki milionów ludzi rocznie".
Komitet Noblowski zdecydował, że połowę z 8 mln koron szwedzkich (ok. 855 tys. euro) otrzymają 85–letni William C. Campbell (Irlandczyk, pracujący w USA) i 80-letni Japończyk Satoshi Omura). Drugą połowę nagrody przyznano 85-letniej Youyou Tu z Chin.
William C. Campbell i Satoshi Omura są odkrywcami nowego leku – awermektyny, której pochodne radykalnie obniżyły liczbę zachorowań na ślepotę rzeczną (onchocerkozę) oraz filariozę. Są też skuteczne w przypadku innych chorób pasożytniczych. Natomiast Youyou Tu odkryła artemizynę - lek, który znacznie zmniejszył umieralność chorych na malarię. Skuteczne leczenie chorób pasożytniczych polepszyło stan zdrowia setek milionów ludzi i ulżyło im w cierpieniu.
Jedna trzecia populacji zarażona pasożytami
Świat zamieszkuje nie do końca poznana liczba gatunków organizmów żywych. Niektóre z nich pasożytują na innych. Bardzo ważną z punktu widzenia medycyny grupą są pasożytnicze robaki. Zarażona jest nimi mniej więcej jedna trzecia całej populacji świata – zwłaszcza mieszkańcy Afryki subsaharyjskiej, południowej Azji, południowej i środkowej Ameryki.
Onchocerkoza, czyli ślepota rzeczna, to przewlekła choroba pasożytnicza występująca głównie w Afryce, na Półwyspie Arabskim i w Ameryce Południowej. Powoduje ją nicień Onchocerca volvulus. Jest drugą pod względem częstości przyczyną ślepoty na świecie (prowadzi do zapalenia rogówki).
Jedna z nazw choroby – ślepota rzeczna – ma związek ze sposobem przenoszenia pasożytniczych nicieni. Roznoszą je meszki, rozmnażające się w szybko płynących strumieniach. Po ugryzieniu człowieka przez meszkę larwy nicienia przedostają się przez skórę. Po 12-18 miesiącach larwy przekształcają się w dorosłe osobniki. Samice nicienia mogą żyć w podskórnych guzach nawet 15 lat rodząc kolejne mikrofilarie, które pod skórą przemieszczają się w kierunku oczu.
Z kolei filariozy limfatyczne, na które cierpi ponad 100 milionów ludzi, powodują przewlekłe obrzęki, zwłaszcza kończyn, tak zwaną słoniowaciznę, a także ogromny obrzęk moszny. Wywołują je nicienie z rodziny Filariaidae (na przykład Wuchereria bancrofti), przenoszone przez komary.
Malarię, także przenoszoną przez komary, powodują jednokomórkowe zarodźce, które atakują czerwone krwinki. Powoduje to gorączkę, a w ciężkich przypadkach – uszkodzenie mózgu i śmierć. Na malarię narażonych jest ponad 3,4 miliarda ludzi, co roku zarażanych jest około 200 milionów a co roku umiera ponad 450 tysięcy – głównie dzieci.
Bakterie przeciw bakteriom
Japoński mikrobiolog prof. Satoshi Omura skoncentrował swoje badania na żyjących w glebie bakteriach Streptomyces. Wytwarzają one szereg substancji o działaniu antybakteryjnym (w tym streptomycynę). Omurze udało się wyizolować z próbek japońskiej gleby nowe szczepy Streptomyces. Z tysięcy różnych kultur wybrał około 50 najbardziej obiecujących. Jedna z nich – Atreptmyces avermitilis - okazała się szczególnie interesująca.
Skuteczność wytwarzanej przez te szczep substancji wobec pasożytów zwierząt domowych i hodowlanych wykazał zbadał William C. Campbell, urodzony w Irlandii i pracujący w USA ekspert od biologii pasożytów. Bioaktywny składnik został oczyszczony i nazwany awermektyną. Jeszcze skuteczniejsza okazała się jego pochodna – iwermektyna, która zabijała larwy pasożytów – mikrofilarie. Znalazła szerokie zastosowanie lecznicze, a filarioza i onchocerkoza są bliskie całkowitego wyeliminowania.
Tradycyjną medycyną w malarię
Malarię tradycyjnie leczono chlorochiną lub chininą, lecz zarodźce stawały się na nią coraz bardziej odporne. Pod koniec lat 60. XX wieku wysiłki na rzecz wykorzenienia malarii zakończyły się niepowodzeniem - liczba zachorowań znów zaczęła rosnąć.
Wtedy właśnie Chinka Youyou Tu postanowiła skorzystać z doświadczeń tradycyjnej medycyny chińskiej. Szczególnie interesujący okazał się ekstrakt z pospolitej rośliny Artemisia annua z rodziny astrowatych (polska nazwa - bylica roczna). Jednak badania na zwierzętach dawały niespójne wyniki.
Dopiero przestudiowanie starożytnych tekstów medycznych pomogło w wyizolowaniu i oczyszczeniu aktywnego składnika, nazwanego artemizyną. Okazał się bardzo skuteczny – zarówno w przypadku zwierząt, jak i ludzi.
Artemizyna reprezentuje nową klasę leków przeciwmalarycznych, które szybko zabijają pasożyty malarii we wczesnej fazie ich rozwoju. Dzięki niej umieralność spadła o 20 proc. a w przypadku dzieci – o 30 proc. Tylko w przypadku Afryki oznacza to uratowane 100 000 osób rocznie.
Paweł Wernicki (PAP)
pmw/ agt/ malk/
