Historia jednej fotografii z Bazy Zdjęć PAP: artyści przeciw cenzurze
W 1981 r. w Gdańsku odbył się I Przegląd Piosenki Prawdziwej „Zakazane Piosenki" – oficjalna manifestacja sprzeciwu polskich artystów wobec cenzury. Wydarzenie miało imponujący rozmach – zgromadziło się tam szerokie grono najbardziej znanych twórców i wykonawców polskiej sceny artystycznej.
Od 20 do 22 sierpnia 1981 r., w ramach obchodów pierwszej rocznicy podpisania porozumień sierpniowych, zorganizowano w gdańskiej hali Olivia wydarzenie kulturalne, które było jak rzucona rękawica cenzurze – I Przegląd Piosenki Prawdziwej „Zakazane Piosenki”. Pomysł tej imprezy zrodził się z inicjatywy władz Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” oraz wspierających go środowisk artystycznych. Na scenie wystąpiła wówczas większość czołowych twórców i wykonawców piosenek autorskich, poezji śpiewanej i pokrewnych nurtów.
Na imprezę złożyły się trzy pięciogodzinne programy artystyczne prezentowane przez kolejne dni. Całość podzielono na dwie części: konkursową, w której wykonawcy ubiegali się o nagrody złotego, srebrnego i brązowego „Knebla”, oraz część pozakonkursową, podczas której odbywały się koncerty zespołów muzycznych, występy kabaretowe i wręczanie nagród. W ciągu trzech dni trwania imprezy przez halę Olivia przewinęło się około 18 tys. widzów. Bilet na jeden dzień przeglądu kosztował 300 zł, co stanowiło wówczas równowartość czarnorynkowej ceny 2 dol. amerykańskich.
Euforia, jaka panowała w „Karnawale Solidarności”, oraz rozmach, jaki starano się nadać imprezie, sprawiły, że organizatorzy zaprosili gości zagranicznych – m.in. Krisa Kristoffersona, Leonarda Cohena i Boba Dylana – jednak wszyscy odmówili udziału w tym wydarzeniu.
W skład komitetu organizacyjnego weszli przedstawiciele NSZZ „Solidarność”, z Lechem Wałęsą jako honorowym przewodniczącym biura festiwalowego, a także Andrzej Wajda, Maciej Zembaty, Jerzy Janiszewski, Andrzej Czeczot, Waldemar Banasik i Maciej Karpiński, reżyser przeglądu. Była to impreza mająca w spektakularny sposób przeciwstawić się cenzurze, dlatego poparło ją tak wielu ludzi kultury.
Na prezentowanej fotografii, wykonanej w sierpniu 1981 r. przez M. Hołyńskiego, widać jeden z występów podczas I Przeglądu Piosenki Prawdziwej „Zakazane Piosenki”. W tle znajduje się scenografia, która w groteskowy sposób nawiązywała do typowego wystroju propagandowych imprez komunistycznych. Przedstawiała karykatury byłych przywódców partyjnych i rządowych: Bolesława Bieruta, Józefa Cyrankiewicza, Władysława Gomułki, Piotra Jaroszewicza i Edwarda Gierka. U samej góry, po bokach, widoczne są dwa trójkątne fragmenty białego materiału – był to zwinięty transparent z napisem „Solidarność”, opuszczany podczas niektórych występów.
„W sierpniu 1981 r. pojawiły się piosenki zupełnie innego gatunku – strajkowe. Często nieporadne tekstowo i muzycznie, śpiewane przez zupełnych amatorów, ale natychmiast podchwytywane przez ludzi, powtarzane, przepisywane, rozchodzące się gwałtownie i szeroko. Ponieważ mówiły o sprawach najważniejszych: o strajku, o walce robotniczej, o Polsce. Jedna z tych piosenek, anonimowa – dawna zresztą, z grudnia 1970 r. – dopiero teraz stała się znana powszechnie. To "Ballada o Janku Wiśniewskim". Kończyła ona film Wajdy "Człowiek z żelaza" i rozpoczynała każdy z trzech dni naszego Przeglądu Piosenek Prawdziwych” – napisał w swoim artykule Konstanty Puzyna, krytyk teatralny, eseista, teatrolog, poeta, współzałożyciel miesięcznika teatralnego „Dialog”.
W dalszej części artykułu Konstanty Puzyna wyjaśniał: „Przegląd ten zrodził się po to, by cały ten nieoficjalny i półoficjalny repertuar ostatniej dekady oficjalnie wydobyć wreszcie z ukrycia. Nie dlatego, że długo był zakazany, co może sugerować tytuł "Zakazane piosenki". Nie wszystkie zresztą z tych piosenek były naprawdę zakazane, większość bywała, owszem, ale nie zawsze. Ważniejsze jednak było, że to repertuar autentyczny – spontanicznie tworzony, próbujący mówić o wszystkich żywych, rzeczywistych sprawach, o tym, co naprawdę obchodziło autorów i społeczeństwo”.
Patrząc na długą listę uczestników I Przeglądu Piosenki Prawdziwej „Zakazane Piosenki”, łatwiej byłoby napisać, kto nie wystąpił, niż wymienić wszystkich znanych artystów, którzy pojawili się na scenie. W ciągu trzech dni imprezy publiczność mogła zobaczyć m.in.: Jacka Zwoźniaka, Małgorzatę Bratek, Ryszarda Riedla, Leszka Długosza, Daniela Olbrychskiego, Krystynę Jandę, Marka Grechutę, Jacka Fedorowicza, Andrzeja Garczarka, Przemysława Gintrowskiego, Jacka Kaczmarskiego, Jacka Kleyffa, Jonasza Koftę, Macieja Zembatego, Antoninę Krzysztoń, Jana Pietrzaka, Andrzeja Rosiewicza, Tadeusza Rossa, Jana Tadeusza Stanisławskiego, Marcina Wolskiego, a także zespoły Maanam, Wały Jagiellońskie, Pod Budą, Wolna Grupa Bukowina.
Laureatami „Zakazanych Piosenek” zostali m.in.: Jacek Zwoźniak (utwory: „Najpiękniejsza w klasie robotniczej” i „Piosenka na wszelki wypadek”), Jacek Kaczmarski („Świadkowie” i „Rejtan”), Małgorzata Bratek („Kiedym stawił się” i „Modlitwa”), Maciej Zembaty („Izba chorych” i „Brygadzista Albin”), zespół Pomorzanie („Ten grudniowy dzień” i „Mario Matko”), Zbigniew Sekulski („List” i „Między wschodem a zachodem świata”), Jan Tadeusz Stanisławski („Z naganem do MHD”), Aleksander Grotkowski („Rozmowy ministra ze studentami” i „Ballada o św. Włodzimierzu”), Maciej Pietrzyk („Piosenka dla córki” i „Sierpień ’80”), Nagrodę specjalną, ufundowaną przez Gdański Komitet Obrony Więzionych za Przekonania, wręczono Piotrowi Szczepanikowi i Ewie Dałkowskiej.
Koncertom towarzyszyły także wydarzenia o charakterze happeningowym, np. przed rozpoczęciem pierwszego koncertu wewnątrz obiektu rozrzucono dużą ilość prasy codziennej krajów socjalistycznych (NRD i Czechosłowacji), która była następnie rozdeptywana przez widzów. Innym działaniem było przyklejenie na ścianach gazety z informacjami na temat IX Zjazdu PZPR, które przekreślono czerwoną farbą. Ponadto w pierwszym dniu imprezy halę oplakatowano afiszami z napisem: „Chcesz znać "Prawdę" - czytaj "Trybunę Ludu".
Archiwum fotograficzne Polskiej Agencji Prasowej liczy kilkadziesiąt milionów zdjęć i wciąż wzbogaca się o nowe kolekcje. Swymi zasobami sięga lat 20. XX wieku. Stanowi ważną część dziedzictwa narodowego. Zatrzymane w kadrach obrazy rejestrują każdy aspekt życia społecznego, politycznego, gospodarczego, kulturalnego i religijnego na przestrzeni ostatnich 100 lat.
Tomasz Szczerbicki (PAP)
szt/ miś/ sma/
